ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η Ομοσπονδία Ναξιακών Συλλόγων (0.ΝΑ.Σ.) και η
Επιτροπής Εκδόσεως της επετηρίδας Ναξιακά
παραδίδουμε στο ελληνικό και ναξιακό κοινό (με ιδιαίτερη χαρά και ικανοποίηση)
τον 10ο τόμο της, του «δισέκτου έτους» 2020.
Έναν τόμο αφιερωμένον,
όπως έγινε ήδη αντιληπτό από τις προηγούμενες σελίδες,
ΣΤΗΝ
ΙΕΡΑ,
ΑΪΔΙΟΝ ΚΑΙ ΑΓΗΡΩ ΜΝΗΜΗΝ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Λ. ΤΖΑΝΝΕΤΗ
(1933-2011)
του
Ανθρώπου, του
ευγενούς τους τρόπους και ανεπιλήπτου ήθους δικαστικού λειτουργού, του φιλανθρώπου, του εκλεκτού και προσηνούς Ναξιώτη, του αγαθοεργού, του την
γλώτταν χρυσορρήμονος,
ως ελάχιστο φόρο τιμής προς εκείνον και προς
όσα υπέρ της πατρίδας Νάξου και των Ναξίων έπραξε ανιδιοτελώς, από Αγάπη (και μόνον) προς τον γενέθλιο τόπο
κινούμενος, πιστός στη διδασκαλία του αγαπημένου του Ναζωραίου. Δύο αγαπητοί
μας συνεργάτες, οι ΛΑΖΑΡΟΣ Ν. ΘΕΟΦΙΛΟΣ και ΑΝΤΩΝΗΣ
ΤΖΙΩΤΗΣ, εικονογραφούν (με ισάριθμα κείμενά τους) την προσωπικότητα του
τιμωμένου και τον αξιοδιήγητο επί γης ποικίλον
βίο του.
Κατά τα λοιπά, ιδού, ως προϊδεασμός σας γι’
αυτά που θα μελετήσετε, οι στήλες τού ανά χείρας τόμου με τα επιμέρους
ενδιαφέροντα, όπως πάντα, θέματά τους:
ΝΑΞΙΑΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΚΕΙΜΕΝΑ, ΠΡΟΣΩΠΑ,
ΜΕΛΕΤΕΣ
Στη
στήλη φιλοξενούνται με τα ποιήματά τους οι Κυρίες ΜΙΡΕΛΛΑ ΝΑΥΠΛΙΩΤΗ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΣΤΕΛΛΑΝΟΥ, ΕΥΤΥΧΙΑ ΑΔΕΙΛΙΝΗ-ΜΟΥΣΟΥΛΗ, ΑΝΝΑ
ΜΕΜΟ, ΟΛΓΑ ΠΛΑΣΤΗΡΑ και ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ
ΒΕΝΙΕΡΗ. Η πρώτη, η αγαπητή μας Κυρία Μιρέλλα, αποχαιρετά με δύο της
ποιήματα τον αείμνηστο σύζυγό της Αναστάσιο
Ιακ. Ναυπλιώτη, που «έφυγε» για το αιώνιο ταξίδι τον Ιούλιο του 2020.
Για πρώτη φορά στη στήλη φιλοξενούμε και λογοτεχνικό
κείμενο. Η ΥΠΑΤΙΑ με το σύντομο
λογοτέχνημά της «Marco Sanudo I:
Ένας αδίστακτος πολιορκητής ή ένας θαρραλέος εμψυχωτής» δίνει το στίγμα της αισθητικής και της ποιότητας των κειμένων που ενδεχομένως θα φιλοξενηθούν στο μέλλον
στην ίδια αυτήν στήλη.
ΣΎΓΧΡΟΝΕΣ ΝΑΞΙΩΤΙΣΣΕΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ
Η γεωπόνος και εκπαιδευτικός ΤΑΣΙΑ ΔΕΟΥΔΕ στην εργασία της «Η
θεραπευτική ποίηση της Άννας Μπαρδάνη-Ζαβιτσάνου (Μια ιδιαίτερη προσέγγιση)» «ανιχνεύει»
τα πρώτα ποιητικά βήματα της απεραθίτισσας ποιήτριας Άννας Μπαρδάνη-Ζαβιτσάνου
στα ναξιακά γράμματα, τότε που δημοσίευε ποιήματα στην ιστορική εφημερίδα Ναξιακόν Μέλλον. Όπως δηλώνει η
συγγραφέας, προσεγγίζει τη «βαθιά ψυχή του έργου της, την εποχή που συντρόφευε
τις νεαρές μετανάστριες ναξιωτοπούλες στην Αθήνα». Αφόρμιση για τη συγγραφή της
εργασίας αποτέλεσε το πρόσφατα κυκλοφορηθέν βιβλίο της ποιήτριας με τίτλο «Το
πιο λίγο μου για τ’ Απεράθου».
Τις διαπρεπείς ναξιώτισσες ζωγράφους ΜΑΤΙΝΑ ΕΠΤΑΗΜΕΡΟΥ, ΑΝΔΡΙΑΝΑ ΜΕΛΕΤΑΚΟΥ και ΜΑΡΙΑΝΤΑ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ (άγνωστες στους
περισσοτέρους Ναξιώτες, γνωστές στον κύκλο των ομοτέχνων τους) παρουσιάζουν με επαινετικά κριτικά
τους άρθρα και βιογραφικά στοιχεία άνθρωποι της Τέχνης και του Πολιτισμού. Την
παρουσίασή τους (που επιμελήθηκε η Εύη Ζιούλη) κοσμούν (κυριολεκτικά) κάποιοι
ζωγραφικοί τους πίνακες, που μας μυούν επιτυχέστερα στη μαγεία της τέχνης τους.
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ
ΠΗΓΕΣ
Η πλέον «ευνοημένη» σταθερή στήλη της Επετηρίδας μας αυτήν τη φορά: Μαζί με
ένα αρχαιολογικού ενδιαφέροντος θέμα (που εντάξαμε σ’ αυτήν την κατηγορία-στήλη για να αποφύγουμε
περιττές σελίδες, για την οικονομία του χώρου δηλαδή) αριθμεί έντεκα (11) εργασίες.
Στον εξαίρετο «χώρο» του μύθου της Αριάδνης
(και των «δημιουργικών» παραλλαγών του), αλλά και σ’ εκείνον του
Μητροπολιτικού Μουσείου της Ν. Υόρκης μάς μεταφέρει η Επιστημολόγος -
Μουσειολόγος ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΡΤΣΙΝΕΒΕΛΟΥ
(«Απεικονίσεις του μύθου της Αριάδνης στα έργα του Μητροπολιτικού Μουσείου της
Νέας Υόρκης»). Τα σχετικά με την θεά (τελικά) εκτειθέμενα αρχαιολογικά
αντικείμενα δίνουν καίριες και εύστοχες απαντήσεις στο γιατί τελικά ο μύθος εξακολουθεί να συναρπάζει τον σύγχρονο
άνθρωπο, ειδικότερα δε, στο γιατί η Αριάγνη-Αριάδνη-Θεά παραμένει ζωηρή στη
συλλογική μνήμη Κρητών και Ναξιωτών. Οδηγό στη μελέτη της «προσέλαβε» η
συγγραφέας τον Κλωντ Βατέν.
Στην οικονομία της Νάξου κατά την ελληνιστική περίοδο αναφέρεται η εργασία
του Αρχαιολόγου ΣΩΤΗΡΙΟΥ Γ. ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΥ
(«Η οικονομία της Νάξου των ελληνιστικών χρόνων: Μια σύνοψη»). Ο συγγραφέας
χαρακτηρίζει διττή, ισχυρή την οικονομία του νησιού,
βασιζόμενη στην εκμετάλλευση των αγροτικών της προϊόντων, αλλά και του ορυκτού
της πλούτου. Οι εμπορικές του επαφές (τουλάχιστον με οινοπαραγωγά νησιά)
δηλώνουν εξωστρεφή οικονομική πολιτική. Θεσμοί, όπως αυτός της εκδίκασης
σημαντικών διαφορών από ξένους δικαστές, ευνοήθηκαν από τους βασιλείς των
ελληνιστικών βασιλείων, στο πλαίσιο της «παγκοσμιοποίησης» του τότε κόσμου και μιας
ενιαίας (ειδικότερα) οικονομίας του Αιγαίου (η Νάξος, π.χ., δέχεται ή καλεί
δικαστές από την Κω και την Τήνο).
Οι σχέσεις και οι
αλληλεπιδράσεις των Ναξίων με τους Άραβες αποδεικνύονται μέσω των πηγών
(βυζαντινών και μη), αφετέρου μέσω των αρχαιολογικών ευρημάτων, όπως επιχειρεί
επιτυχώς στη μελέτη της («Ο ρόλος της Νάξου στην αναχαίτιση της επέλασης των
Αράβων (7ος - 10ος αι.») η νέα αξώτισσα
φιλόλογος-ερευνήτρια και νέα συνεργάτισσά μας ΡΟΔΑΜΑΝΘΗ Α. ΣΟΦΙΚΙΤΟΥ (με
καταγωγή από τις Τρίποδες). Κατά τη μακραίωνη βυζαντινή περίοδο, η Νάξος
αποτελούσε, λόγω της σημαίνουσας γεωγραφικής της θέσης, διαρκή στόχο των εχθρών
του Βυζαντίου. Οι κάτοικοί της κατέβαλαν φόρο υποτέλειας στους Άραβες
κατακτητές, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν γενικότερα τα νησιά του Αιγαίου άλλοτε ως
στρατιωτική, αλλά και ως εμπορική βάση. (Η Νάξος άλλωστε αποτελούσε ενδιάμεση
στάση στον θαλάσσιο εμπορικό δρόμο «Νόμος Ροδίων Ναυτικός», αλλά και σημείο
ανατροφοδότησης στις εκστρατείες για την ανακατάληψη των νησιών του Αιγαίου).
Οι Μουσουλμάνοι εκμεταλλεύονταν την αυτάρκεια και τον πλούτο των νησιών, όχι
τόσο με λεηλασίες, αλλά διά της καταβολής φόρων∙ μετά την ανάκτηση της Κρήτης
(10ο αι.), απομακρύνθηκαν από την ανατολική Μεσόγειο και η ναξιακή
οικονομία ανάσανε, όπως ασφαλώς
αποδεικνύουν τα θαυμαστά αρχαιολογικά δεδομένα του νησιού (κάστρα και ναοί). Η
Επιτροπή Εκδόσεως των Ναξιακών χαιρετίζει τη νέα της συνεργάτιδα (όπως και την
εδώ αμέσως επομένη Κυρία Ελ. Χερουβείμ) και εύχεται καλές συνεργασίες στο
μέλλον!
Η (επίσης) νέα ναξιώτισσα φιλόλογος-ερευνήτρια
ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΧΕΡΟΥΒΕΙΜ πραγματεύεται την
κατάκτηση της βυζαντινής Νάξου από τον
Μάρκο Α΄ Σανούδο («Η Νάξος ως πρωτεύουσα του Δουκάτου του Αιγαίου υπό
την κυριαρχία του Μάρκου Α΄ Σανούδου (1207-1227)»). Παραθέτει πληροφορίες για
την τύχη των εδαφών της βυζαντινής αυτοκρατορίας μετά το 1207 (όπως αυτή
διαμορφώθηκε από τη συνθήκη Partitio Terrarum Imperii Romania), αναφέρεται στην κατάληψη των Κυκλάδων από τους Δυτικούς, στην επιλογή
της Νάξου ως πρωτεύουσας του Δουκάτου, θεωρεί δε ως σημαντική ιστορική πηγή για
τα τοπικά γεγονότα του 13ου αι. το Istoria di
Romania, του βενετού
πατρικίου Μαρίνου Σανούδου. Εκεί, μεταξύ άλλων, παρουσιάζονται οι δράσεις του
Μάρκου Σανούδου προκειμένου αυτός να διασφαλίσει τον έλεγχο του νησιού και να
το οργανώσει αρτιότερα. Επιπλέον, (α) παρατίθενται πληροφορίες σχετικά με τα
επεκτατικά, αλλά μάλλον ατυχή σχέδια του ίδιου ηγεμόνα στα εδάφη της
Κρήτης και της Σμύρνης, (β) παρουσιάζονται τα εμφανή
στοιχεία που πιστοποιούν τη μετοικεσία Λατίνων στη Νάξο μετά το 1204, με τα
γνωστά μετέπειτα αποτελέσματα της οσμώσεως των δύο διαφορετικών αυτών κόσμων.
Ο Ομότ. Καθηγητής ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΡΟΜΠΟΝΑΣ («Η ‘‘προϊστορία’’ του μοναστηριού των Αγίων
Σαράντα Γλινάδου») βασισμένος σε έγγραφο του 1660 και στην εκεί συναντώμενη δύο
φορές μετοχή ανεχτισμένος (ιδρυμένος,
αλλά και ανακαινισμένος) και σε ένα χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου
(του 1302) ανατρέπει την μέχρι σήμερα ισχύουσα θεωρία ότι το μονύδριο των Αγ.
Τεσσαράκοντα Μαρτύρων στο Λιβάδι οικοδομήθηκε τον 17ο αι. και
μεταθέτει την ίδρυσή του πριν από το μόλις προαναφερθέν έτος. Θεωρεί, δηλαδή,
ότι ερημώθηκε για άγνωστη αιτία και ότι το 1648 αρχίζει η δεύτερη φάση της
ιστορίας του, αυτή που μέχρι τώρα εθεωρείτο ως πρώτη.
Μέχρι σήμερα έχουν
δημοσιευτεί οι Κώδικες 85 και 86 του νοταρίου Ιωάννου Μηνιάτη και
ανασυγκροτήθηκε ένας τρίτος (τα περιεχόμενά του εντοπίστηκαν στο Ευρετήριο του Κώδικα 85). Ανέκδοτος
παραμένει ένας μικρός αριθμός λυτών εγγράφων, τα οποία είτε συμπληρώνουν τους
υπάρχοντες Κώδικες, είτε αποτελούν πράξεις του νοταρίου, που εντάσσονται σε
κάποιον από αυτούς. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας τα κενά του Κώδικα 85
συμπληρώθηκαν απευθείας στην έκδοσή του (όπου αυτό κατέστη δυνατόν), γεγονός
ιστορικής σημασίας για μας τους Ναξιώτες. Δεν συνέβη όμως κάτι ανάλογο με τη
δημοσίευση του Κώδικα 86. Ο ΙΩΑΝΝΗΣ
ΧΑΤΖΑΚΗΣ ολοκληρώνει την προσπάθεια που άρχισε στον προηγούμενο τόμο των Ναξιακών, με το Αρχείο Ξ
της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, στο οποίο κατέληξαν τρία από τα
αποκομμένα φύλλα του Κώδικα 86. Με την παρούσα μελέτη του («Συμπληρώνοντας
τον κώδικα 86 των Γενικών Αρχείων του Κράτους (Νοτάριος Νάξου Ιωάννης
Μηνιάτης). IΙ.
Επτά λυτά έγγραφα από το Αρχείο της Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου (ΑΚΑΝ)») ο
Χατζάκης θέτει στο επίκεντρο της μελέτης
του το Αρχείο της Καθολικής Αρχιεπισκοπής Νάξου (ΑΚΑΝ), όπου εντοπίστηκαν και
παρουσιάζονται τρία, αποκομμένα από τον Κώδικα 86, φύλλα, με συνολικά έξι
πράξεις (Α.1-Α.2, Α.4-7) καθώς και το αντίγραφο μιας αγοραπωλησίας, το πρότυπο
της οποίας συγκαταλέγεται ανάμεσα στα απολεσθέντα φύλλα του Πρωτοκόλλου (Α.3).
Σε ένα δεύτερο Παράρτημα έκρινε σκόπιμο να παραθέσει, υπό μορφήν σύντομης
περίληψης, και τα αντίγραφα 12 πράξεων του Κώδικα 86, τα οποία εντοπίστηκαν στο
ΑΚΑΝ, ώστε να μας παραδώσει μια πλήρως εμπεριστατωμένη εικόνα του όλου υλικού.
Οι τόμοι 9 και 10 των Ναξιακών θα
έχουν ες αεί την τιμή να καυχώνται
ότι φιλοξένησαν τόσο σημαντικές για μας τους Ναξιώτες εργασίες.
Ένα ιστορικό κείμενο με έντονο λαογραφικό ενδιαφέρον (αφού αφορά σε
τήρηση παλαιότατου θρησκευτικού εθίμου σχετιζομένου με το λαϊκό δίκαιο και κυρίως με τα μεταβαλλόμενα ναξιακά ήθη) σχολιάζει ο Ερευνητής Ιστορίας
Πολιτισμών ΣΤΕΛΙΟΣ ΜΟΥΖΑΚΗΣ («‘‘Αφανισμένα,
τα παλαιά ήθη, και νομικαίς τάξαις και συνήθειαις της Aγιοτάτης μητροπόλεως ταύτης
Παροναξίας’’. Μια παράνομη πράξη αποκοπής ακινήτου, του πρώην πατριάρχη
Γερασίμου Β΄ το 1686»). Παρουσίᾳ
του τελευταίου (ως προέδρου Παροναξίας), αλλά και προκρίτων και λαού συζητήθηκε
τον Απρίλιο του 1686 η αιτία τής μη πραγματοποίησης της εορτής της περιφοράς
του Επιταφίου ξημερώματα Μ. Σαββάτου στον Μητροπολιτικό ναό της Νάξου (μαζί με την κεροδοσία), αν και
παλαιόθεν υπήρχε σχετική οικονομική υποχρέωση (δουλεία) σε κάποιον αγρό. Τελικά, η υποχρέωση συνέχισης του εθίμου
(μαζί με το χωράφι) «μεταφέρθηκαν» στο
αδελφάτο της Μητροπόλεως, απόφαση την οποία ο συγγραφέας θεωρεί παράνομη, όπως
και εκ του τίτλου της εργασίας δηλώνεται.
Ο αρχιτέκτων ΙΩΑΝΝΗΣ Κ. ΤΟΥΜΠΑΚΑΡΗΣ («Πληροφορίες ναξιακού ενδιαφέροντος από το
βιβλίο Θ. Γιάγκου - Α. Ταχιάου: ‘‘Αλληλογραφία Αγίου Νικοδήμου Αγιορείτη και
Θεοδώρου Βουλησμά’’. Ι. Περί της οικογενειακής καταστάσεως τού από Σμύρνης και
Χαλκηδόνος πατριάρχου Κων/λεως Ανθίμου Γ΄ Βδελλά. ΙΙ. Περί αγνώστου Σχολείου
της Νάξου του τέλους του 18ου αιώνα») παρουσιάζει:
(α)
πληροφορίες περί του επωνύμου και γενικώς περί της οικογενειακής
καταστάσεως τού από Σμύρνης και Χαλκηδόνος πατριάρχου Κων/πόλεως, Ανθίμου Γ΄
Βδελλά που εντόπισε στο παραπάνω βιβλίο. Οι πληροφορίες αυτές προκύπτουν από
τον πλούσιο σχολιασμό που επιχειρούν οι δύο συγγραφείς, και ο οποίος συνοδεύει
τη δημοσίευση των μεταξύ τους επιστολών. Εν συνεχεία (β) διερευνά το
περιεχόμενο τριών επιστολών που
αφορούν σε ναξιακού ενδιαφέροντος ζητήματα, από τις οποίες προκύπτει η ύπαρξη
άγνωστης εκπαιδευτικής δραστηριότητας στη Νάξο περί το τέλος του 18ου
αιώνα, η οποία συνδέεται με σημαντικά πρόσωπα της εποχής (Άγιο Νικόδημο,
Νεόφυτο Λαχοβάρη και Μαρκάκη Μαρκοπολίτη).
Η εργασία του ΜΑΝΟΛΗ Δ. ΜΑΝΩΛΑ η σχετική με τη νομοθεσία περί σμύριδας,
σμυριδεργατών, σμυριδωρυχείων που δημοσιεύσαμε στον προηγούμενο 9ο
τόμο των Ναξιακών συμπληρώνεται με
την αντίστοιχη «Βιβλιογραφία σμύριδας, σμυριδωρυχείων, σμυριδωρυκτών» που
φιλοξενούμε (όπως είχαμε υποσχεθεί) στον παρόντα τόμο. Με την επιλογή μας αυτήν
(και του συγγραφέα τους φυσικά) καθιστούμε αυτούς τους δύο τόμους, και μόνον εξ
αιτίας της υπάρξεως στις σελίδες τους αυτών των διατριβών, σημεία αναφοράς των ερευνητών του μέλλοντος που θα ασχοληθούν με
τον κόσμο της εργασίας τον σχετιζόμενο με τη σμύριδα.
Ο ΟΡΕΙΝΟΣ
ΑΞΩΤΗΣ (Γιώργος Μανωλάς) μάς
παρουσιάζει ένα ανέκδοτο Μητρώον
Σμυριδωρυκτών Νάξου (ανήκε στην Διεύθυνση Σμυριδορυχείων Νάξου), το οποίο
βρέθηκε σε κάδο απορριμμάτων (το 2020), και το οποίο σχετίζεται κατά πάσαν πιθανότητα με το Ταμείον
Συντάξεως Σμυριδεργατών του νησιού. Ένα από τα επιχειρήματα που επικαλείται
προς τούτο ο εισηγητής είναι πως το παρουσιαζόμενο Μητρώον (μια θαυμάσια αρχειακή πηγή) είναι πιθανότατα αντίγραφο κάποιου άλλου, διότι, ενώ οι περισσότεροι των
εγγεγραμμένων σε αυτό εγγράφονται το 1931, παρατηρούμε ότι σε κάποια επώνυμα
(όπως αυτά που αρχίζουν από το γράμμα Ζ) προηγούνται όσοι εγγράφτηκαν το 1933 ή
το 1934, οι δε εγγραφές σταματούν το έτος 1949, λίγο πριν από την κατάργηση του
Ταμείου Συντάξεως των Σμυριδωρυκτών Νάξου και την ένταξή του στο Ι.Κ.Α. Στο
δεύτερο μέρος της εργασίας καταγράφονται σύντομες παρατηρήσεις που αφορούν στο
εν λόγω Μητρώον. Πρόκειται για μια θαυμάσια αρχειακή πηγή που αναμένει τους
μελετητές της να την αξιοποιήσουν πολλαπλώς.
Την απόφαση του Σχολικού Συμβουλίου του
Γενικού Λυκείου Νάξου να δώσει στο εν λόγω σχολείο το όνομα του αειμνήστου
Μανώλη Γλέζου την δέχθηκε ασμένως η τοπική κοινωνία. Εξαίρεση αποτέλεσε η
πλειοψηφία του Δήμου Νάξου. Η πρωτοβουλία μιας ομάδας Ναξίων να συντάξει
υπόμνημα υπέρ της απόφασης της σχολικής κοινότητας και να ζητήσει την
υπογραφή-έγκριση του πνευματικού κόσμου της Νάξου έτυχε ευρείας αποδοχής. Το
θέμα έφθασε μέχρι τη Βουλή, το Υπουργείο Παιδείας (που ως τότε σιωπούσε)
απεδέχθη τελικά την πρόταση της σχολικής κοινότητας και εξέδωσε τη σχετική υπουργική
απόφαση στις 5 Οκτωβρίου 2020, με την οποία η προσωνυμία «Μανώλης Γλέζος» για
το Γ.Λ.Ν. έγινε νόμος του κράτους. Ο φιλόλογος-πρώην Υπουργός ΝΙΚΟΣ Ι. ΛΕΒΟΓΙΑΝΝΗΣ εκθέτει αναλυτικά
όλα τα παραπάνω με μια σύντομη αναφορά σε σταθμούς της ζωής του Μανώλη Γλέζου,
ενός ανυπότακτου αγωνιστή για τα «πιστεύω» του, για τις πανανθρώπινες αξίες
(της ζωής, της Ελευθερίας, της Δημοκρατίας, της Ειρήνης, κλπ.). Στο τέλος της
εργασίας παρατίθενται τα ονόματα και οι ιδιότητες όσων υπέγραψαν το
προαναφερθέν υπόμνημα. Πλήρης τίτλος της εργασίας «Μανώλης Γλέζος, 1922-2020:
Να μη σβήσουν τα καντήλια της μνήμης».
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ, ΕΘΝΟΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΑ,
ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΥΛΗ
Μια ακόμη νέα συνεργάτιδα των Ναξιακών καταθέτει την συνεισφορά της
στον παρόντα τόμο: Είναι η Εκπαιδευτικός Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης και κάτοχος
ΜΑ Λαογραφίας ΜΑΡΙΑ Μ. ΒΑΜΒΑΚΟΠΟΥΛΟΥ,
με τη συμβολή της «Τοπικές ποικιλίες, η πολιτισμική τους διάσταση, οι
μετασχηματισμοί τους και η ανάδυση του ‘‘τόπου-τοπικού’’. Το παράδειγμα της
κιτριάς Νάξου». Η εργασία (μια σύγχρονη λαογραφική θεώρηση των επιμέρους
θεμάτων που πραγματεύεται, συντεθειμένη με ποικίλα λαογραφικά μεθοδολογικά
εργαλεία) προεκτείνεται (εκτός των παραμέτρων δηλαδή που ορίζονται στον τίτλο
της) με την παρουσίαση της ιστορίας της καλλιέργειας της ναξιακής (τοπικής)
ποικιλίας της κιτριάς και του αντίστοιχου ηδύποτου, ευρέως γνωστού ως «κίτρο
Νάξου».
Η φιλόλογος (κάτοχος Μάστερς Λαογραφίας) ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΤΣΑ παρουσιάζει ένα νεωτερικό
λαογραφικό θέμα: Την ταυτότητα ενός παλιού παντοπωλείου του Χαλκίου, αυτού του
Λεωνίδα Κυπραίου, το οποίο διαμόρφωσε το οικονομικό γίγνεσθαι όχι μόνον του συγκεκριμένου χωριού, αλλά και ολόκληρου
του νησιού, ιδίως των κοινοτήτων της Μέσης και Βόρειας Νάξου («Το παλιό
παντοπωλείο του Λεωνίδα Κυπραίου στο Χαλκί της Νάξου»). Η εργασία αυτή
συμπληρώνει μια παλαιότερη του Μ. Γ. Σέργη, για τον αείμνηστο «μεταπράτη»
Φιλωτίτη Νικόλαο Θεωνά, αφού αναλύονται οι παράγοντες που επηρέασαν τον
ιδιοκτήτη του εν σχέσει με το παντοπωλείο και την κοινωνική ζωή του τόπου του,
το είδος των εμπορικών συναλλαγών που εκείνος συνήψε, η προσφορά του τελικά στην τοπική κοινωνία κατά τον 19ο
αι.
«Λαϊκές παραδόσεις από τις Τρίποδες Νάξου για
την περιοχή της Πλάκας» είναι το θέμα της λαογραφικής μελέτης μιας ακόμη νέας
μας συνεργάτιδας, της φιλολόγου-ΜSc ΙΩΑΝΝΑΣ ΔΡΥ. Οι παραδόσεις αυτές συνδέουν
(ειδικότερα) τον μύθο της Αριάδνης με την περιοχή της Πλάκας, αιτιολογούν το τοπωνύμιο, την ονομασία του χωριού και
απηχούν (όπως δεκάδες σχετικές παραδόσεις από τον νησιωτικό ελλαδικό χώρο) τη
μάστιγα των πειρατικών επιδρομών. Παρουσιάζονται
κατ΄ αρχάς τα αρχαιολογικά και ιστορικά στοιχεία που σχετίζονται με την
παραπάνω περιοχή και τις γύρω από αυτήν, εν συνεχεία ερμηνεύονται όπως απαιτεί η σύγχρονη
(= νεωτερική) λαογραφική επιστήμη. Στόχος της εργασίας είναι να φανεί ο τρόπος με τον οποίο αυτές
διαμορφώνονται, αλλά και διαμορφώνουν διαχρονικά τη συλλογική μνήμη της συγκεκριμένης κοινότητας.
Οι ΣΤΕΛΙΟΣ,
ΓΙΑΝΝΗΣ και ΒΑΣΙΛΗΣ ΛΕΚΑΚΗΣ
παρουσιάζουν μια ναξιακή ιστορική ρίμα («Ένα πολεμικό ποίημα από τη Νάξο και οι
ιστορικές του αναφορές») με περιεχόμενο σκηνές που αναπαριστάνει κάποιος
ανώνυμος νάξιος λαϊκός στιχουργός από τον λεγόμενο «Ατυχή Πόλεμο» του 1897, τον
Πρώτο Βαλκανικό και τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Το πολύστιχο ποίημα (62
δίστιχα) το απήγγειλε ο Δ. Βάβουλας και το κατέγραψε ο Γιάννης Λεκάκης το 1976.
Σχολιάζονται οι ιστορικές αναφορές του, η γλώσσα, η δομή του και συγκρίνεται με
μια μεταγενέστερη παραλλαγή του, την οποία παρουσίασε ο αείμνηστος Ν.
Κεφαλληνιάδης στο βιβλίο του Δαμαριώνας.
Το παραδοσιακό χωριό της Νάξου (1979).
Η ΕΘΝΟΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΑ εκπροσωπείται στον
παρόντα τόμο με τρεις εργασίες νέων επιστημόνων και νέων (επιπλέον) συνεργατών
μας! Ο ΝΙΚΟΣ ΒΕΡΥΚΟΚΚΟΣ μελετά τον
σκοπό της Τρινής Δευτέρας («Ο σκοπός
της Τρινής Δευτέρας») και οδηγείται σε καινοτόμα συμπεράσματα που αίρουν
κάποιες, μέχρι σήμερα περί αυτού, βεβαιότητες. Παρουσιάζει τις σύγχρονες
επιτελέσεις του, σκιαγραφεί το λειτουργικό πλαίσιο που τον περιβάλλει (όπως
αυτό ορίζεται από το εγγύτερο μουσικό περιβάλλον του χωριού, αλλά και από το
δρώμενο των Κορδελάτων στη Νάξο),
καταγράφει τον σκοπό σε απόδοση παλαιού τύπου ζυά, τον αναλύει μορφολογικά, μελωδικά, αρμονικά, ρυθμικά,
συσχετίζει τις σύγχρονες εκδοχές του
με αυτήν της καταγραφής.
Αξιοπρόσεκτες είναι επίσης οι αναφορές του στη Μοσκαράδα των Μελάνων, στο μπαϊράκι
του Μάρκου Μπότσαρη, στους μουσικούς και τα όργανα της ίδιας κοινότητας,
όλα εν σχέσει και συναρτήσει προς τον εξεταζόμενο μουσικό σκοπό.
Τις μουσικές πρακτικές που λειτουργούν στα
ναξιακά γλέντια με «βιολιά» και οι οποίες συνδέονται με δισκογραφίες,
ερμηνείες, ρόλους και κοινωνικές ταυτότητες προσώπων του γλεντιού προσεγγίζει ο
Δρ Μουσικολογίας ΣΠΥΡΙΔΩΝ Δ. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ.
Εμφαίνει ιδίως στη λειτουργία της λεγόμενης «χορευτικής σειράς» στην επιτέλεση
ενός χορού, πώς αυτή επηρεάζει την επιτέλεση του γλεντιού και πώς ειδικότερα ο μπάλλος διαμορφώνει, αναλόγως της χρήσης
του από τους μουσικούς και τους χορευτές, μια (μουσικοχορευτική) πρακτική, η
οποία τελικώς αποδίδει χαρακτηρισμό ή χαρακτηρισμούς σε ένα γλέντι: Τοπικό,
υπερτοπικό, «παραδοσιακό», σύγχρονο κλπ.
Ο ΓΙΩΡΓΟΣ
ΚΩΤΣΙΚΑΣ («Μελετώντας τις ‘‘Ατζιδιές’’») διερευνά, μέσω της ανάλυσης ενός
αποσπάσματος, τον τρόπο παιξίματος
του σκοπού Ατζιδιές από τρεις ναξιώτες
δεξιοτέχνες του βιολιού τριών διαφορετικών εποχών: Του Σταμάτη Μπαρδάνη, του
Στάθη Κουκουλάρη και του Νίκου Χατζόπουλου. Ο σκοπός αναλύεται μορφολογικά και
από την σκοπιά της βιολιστικής τεχνικής, και συμπληρώνεται με πληροφοριακά
στοιχεία γι΄ αυτόν και τους ερμηνευτές του. Η χρήση της ευρωπαϊκής
σημειογραφίας από τον συντάκτη της εργασίας στοχεύει να εξακριβώσει τις
ποικιλτικές τεχνικές, τον τρόπο χρήσης τους και τις διαφορετικές τεχνικές που
χρησιμοποιεί κάθε ένας από τους προαναφερθέντες καλλιτέχνες-βιολάτορες.
Πολλαπλώς εκμεταλλεύσιμη λαογραφική ύλη μάς
προσκομίζουν τα κείμενα των Ειρήνης Κύλη και Δημητρίου
Αγγελή. Η πρώτη («Τρία ανέκδοτα λαϊκά παραμύθια από το Φιλώτι») μάς
παραθέτει ό,τι ο τίτλος της εργασία της δηλώνει, υλικό που κατέγραψε με επιτόπια
έρευνα, στον γενέθλιό της τόπο, συνοδευμένο με το σχετικό «εντόπιο» λεξιλόγιο.
Ο δεύτερος («Παρωνύμια του Σαγκρίου. Με
καρίκευμα») μάς παρουσιάζει 46 διακριτικά
παρωνύμια από το Σαγκρί. Πρόκειται για μια αυτοεθνογραφική καταγραφή,
συμπληρωμένη με τα αποτελέσματα μιας πολύχρονης επιτόπιας έρευνας και
επικεντρωμένη στις καταγωγικές ιστορίες
της δημιουργίας κάθε παρωνυμίου, το «άκρον άωτον» δηλαδή και το ποθούμενο κάθε σχετικής λαογραφικής
έρευνας. «Οργιάζουν» και πάλι, όπως σε κάθε σχετική εργασία, από την Ελλάδα ή
την διεθνή κοινότητα, η λαϊκή φαντασία και το ασίγαστο χιούμορ του διαχρονικού
ανθρώπου, απανταχού της υφηλίου.
ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ
Ο ΛΑΖΑΡΟΣ
Ν. ΘΕΟΦΙΛΟΣ παρουσιάζει μια πλήρως αναμορφωμένη παλαιότερη εισήγησή (2010)
για τον θεσμό του Επάρχου στη Νάξο, από το 1822 μέχρι σήμερα («Ο θεσμός του
Επάρχου και η ιστορική του διαδρομή»). Η εργασία αυτή υπερβαίνει το στενό
χωρικό πλαίσιο της Νάξου, συνιστά συμβολή
στη μελέτη της διοικητικής ιστορίας της Ελλάδας, των επαρχιών της δηλαδή
τουλάχιστον στις οποίες ίσχυσε ο εν λόγω θεσμός. Συγκινητική η (εκ μέρους του συντάκτη της) αφιέρωση της εργασίας
στον «μοναδικό, άμεσα αιρετό και
μακροβιότερο Έπαρχο Νάξου, εκλεκτό συνάδελφο και εξαίρετο φίλο, συμπατριώτη μας
Βασίλη Στυλ. Κορρέ».
ΜΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ, ΧΙΛΙΕΣ ΛΕΞΕΙΣ (ΕΠΙ
ΤΡΙΑ)
Τη φωτογραφία ενός «παραδοσιακού»
υποδηματοποιού με τους συνεργάτες-καλφάδες
του «διαβάζουν» τρία μέλη της Επιτροπής Εκδόσεως των Ναξιακών και εκθέτουν τις σκέψεις τους σε χίλιες λέξεις, όπως έχει
ορισθεί από την ίδια Επιτροπή (βλ. Ναξιακά,
τ. 9, Πρόλογο). Η ΕΥΗ ΖΙΟΥΛΗ («Ένα ζευγάρι παιδικά
παπουτσάκια») μάς παρουσιάζει ένα αυτοεθνογραφικό
κείμενο, βαθύτατα συναισθηματικό, το οποίο αφιερώνει στη μνήμη του αδελφού της
Νίκου∙ η ΕΛΕΝΗ ΒΕΛΩΝΗ «θεάται» τη
φωτογραφία γενικά ως ιστορική πηγή («Η φωτογραφία ως ιστορική πηγή») και ο ΜΑΝΟΛΗΣ ΣΕΡΓΗΣ αναλύει τη συγκεκριμένη διεξοδικά, μιας και γνωρίζει τα πρόσωπα που
αυτή διασώζει και κάποιες προσωπικές τους ιστορίες.
ΣΥΝ-ΑΝΤΗΣΕΙΣ
Η ΜΑΡΙΑ
ΚΑΛΤΣΑ συναντά τον φιλωτίτη λαϊκό ποιητή ΣΤΕΦΑΝΟ ΨΑΡΡΑ-ΨΑΡΡΟΣΤΕΦΑΝΟ και συζητά μαζί του θέματα που
σχετίζονται με τη βιογραφία του, τη μουσική και φυσικά την ποίηση, την οποία
θεραπεύει με εξαιρετικό τρόπο ο συγκεκριμένος ποιητής. Στο τέλος της
συνέντευξης καταχωρίζονται δύο νέες, ανέκδοτες ποιητικές συνθέσεις του, συνοδευμένες
με δύο σχετικά, «επεξηγηματικά» θα τα χαρακτηρίζαμε, σημειώματά του: Η μία έχει
αφόρμιση μια φανταστική σχέση φιλίας, η άλλη την επώδυνη «οριστική φυγή» της
μητέρας του ποιητή.
ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ
Ο φιλόλογος Γ. ΒΕΝΕΤΟΥΛΙΑΣ, η πρώην Συντονίστρια Εκπαιδευτικού Έργου (= Σχολική
Σύμβουλος Αγγλικής) ΕΛΕΝΗ ΜΑΝΩΛΟΠΟΥΛΟΥ και ο ΜΑΝΟΛΗΣ
Γ. ΣΕΡΓΗΣ παρουσιάζουν αντιστοίχως τα βιβλία των Μαρριέτας Γαλάνη, Ένα δώρο από τη Νάξο (αυτοέκδοση),
Δημήτρη Αγγελή, Χωρίς συντεταγμένες.
Ποιητική συλλογή γραμμένη τη δεκαετία του 1970 (2018, αυτοέκδοση) και του
συμπατριώτη μας λαογράφου-εθνογράφου-ποιητή Αλέκου Φλωράκη, Παλιά λατομεία και σχιστήρια της Τήνου
(Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2018) και της Ειρήνης
Μαστοροπούλου-Ναυπλιώτη, Για να γίνουν οι
στίχοι τραγούδια.
ΑΡΧΕΙΟΦΥΛΑΚΕΙΟΝ
Γυμνάσιο
στη Χώρα ή Γεωργική Σχολή; Το δίλημμα αυτό (σήμερα πλέον
ξεπερασμένο) συζητούν επιχειρηματολογούντες
ο Γ. Βαρδής, ο γνωστός ναξιώτης ιστοριοδίφης, και ο Γ. Α. Γιαννακόπουλος, μέσω
των στηλών της Φωνής Νάξου Πάρου. Τη σημασία αυτού του διαλόγου κρίνει
απαραίτητο να διευκρινίσει η Επιτροπή Εκδόσεως, για να δικαιολογήσει την
επιλογή των συγκεκριμένων δύο κειμένων του Αρχειοφυλακείου.
Η γεωργική
εκπαίδευση αποτέλεσε κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου κοινή επιθυμία του
διδασκαλικού κόσμου και των κυβερνήσεων των Φιλελευθέρων, ώστε να απ-εξαρτηθεί η
σχολική εκπαίδευση από την κλασική παιδεία και να προσλάβει αυτή έναν νέο,
τεχνικό προσανατολισμό. Βασιζόταν στην κοινή τους πεποίθηση ότι η καθολική
ευημερία στηριζόταν και στην ανάπτυξη
της γεωργίας, προϋπόθεση όμως ήταν η καλλιέργεια
γεωργικής συνείδησης, άρα ήταν απαραίτητη η κατάλληλη γεωργική μόρφωση. Οι
μαθητές θα παρέμεναν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους με τα ανάλογα κίνητρα, με τη
σύσφιξη του συναισθηματικού δεσμού με τον τόπο καταγωγής τους, θα συγκροτούσαν
τελικά μια νέα γενιά καταρτισμένων αγροτών. Τα επιλεγέντα, λοιπόν, κείμενα
εκφράζουν την τοπική εκδοχή-έκφραση του ιδεολογικού αυτού (αναπτυξιακής
διάστασης) διλήμματος.
ΔΡΑΣΕΙΣ
ΤΗΣ Ο.ΝΑ.Σ.
Οι ποικίλες δράσεις της Ο.ΝΑ.Σ. υπό τις
αντίξοες συνθήκες του 2020…
ΕΞΑΓΓΕΛΙΑ
Η Επιτροπή Εκδόσεως των Ναξιακών, στην τελευταία της συνάντηση, απεφάσισε να αφιερώσει μέρος του επόμενου της τόμου 11, στην Μικρασιατική Καταστροφή (1922) και σε ό,τι αυτή σχετίζεται με τη Νάξο,
με αφορμή τη συμπλήρωση 100 ετών από το τραγικό για τον Ελληνισμό αυτό γεγονός.
Αποφάσισε λοιπόν να αποταθεί από τώρα σε
όσες και όσους επιθυμούν να συμβάλουν με ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ εργασία τους στο εν λόγω
αφιέρωμα.
Οι θεματικές του άξονες είναι πάμπολοι.
Αναφέρουμε κάποιους ενδεικτικά:
-Νάξος
και Μικρασία: Διαχρονική θεώρηση των μεταξύ τους ποικίλων σχέσεων (οικονομικών,
κοινωνικών, πολιτιστικών), ειδικότερα από τον 17ο αιώνα μέχρι και
μετά το 1922.
-Προσφυγιά,
οι δυσκολίες της εγκατάστασης των προσφύγων στη Νάξο, σχέσεις εντοπίων και
προσφύγων, η ποικίλη τους προσφορά στη νέα πατρίδα, οι μνήμες των απογόνων τους
σήμερα, κλπ.
-Προσωπικότητες
και ειδικότεροι «γεωγραφικοί τόποι της μνήμης» που συνδέονται με το τραγικό
ιστορικό συμβάν και στη Νάξο.
-Αναπαραστάσεις
του και της προσφυγιάς σε όλες τις μορφές της Τέχνης (εικαστικά, θέατρο,
λογοτεχνία, ποίηση, κλπ.) από ναξιώτισσες και ναξιώτες καλλιτέχνες.
Το
υπόλοιπο τμήμα του τόμου 11 θα καλύψουν,
εννοείται, θέματα σχετιζόμενα με πάγιες/ εναλλασσόμενες στήλες του ή και κάποια
άλλα από τον κύκλο Νάξος – Επανάσταση
1821, όπως μάς έχουν δηλώσει κάποιοι συνεργάτες μας.
Τέλος, το Δ.Σ. της Ο.ΝΑ.Σ. και η Επιτροπή
Εκδόσεως της Επετηρίδας μας ευχαριστούν και από τη θέση αυτήν την Εταιρεία
ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ και ιδιαιτέρως τον Πρόεδρό της, Αξιότιμο Κύριο ΑΘΑΝΑΣΙΟ ΜΑΡΤΙΝΟ,
για την εκ μέρους τους οικονομική συνδρομή (εκ 3.200 ευρώ), με την οποία
εξασφαλίσθηκε η παρούσα έκδοση. Ήδη, με την υπ’ αριθμ. πρωτ. 82/26.7.2021
επιστολή του το Δ.Σ. της Ο.ΝΑ.Σ. εξέφρασε τις θερμές του ευχαριστίες στην προαναφερθείσα
Εταιρεία και στον εκπρόσωπό της Κύριο ΑΘΑΝΑΣΙΟ ΜΑΡΤΙΝΟ.
«Χάριτας οφείλομεν» επίσης τους συμπατριώτες
μας εκείνους Αξώτες, οι οποίοι με τις παρατιθέμενες στο τέλος του παρόντος
τόμου διαφημίσεις τους συνδράμουν το έργο της Ο.ΝΑ.Σ. και της Επετηρίδας μας.
